gaz sira o‘chmasligidan hayratda edi.
O’g‘illi bo‘lishdi. Keyin qiz ko‘rishdi.
Vaqt esa shuvillab o‘tib bormoqda.
Yotoqxonani xususiylashtirishdi.
Akbarali o‘zi yashab turgan xonani qonuniy asosda nomiga o‘tkazib oldi.
Ana shunda ko‘rdi yigit ayrim odamlarning naqadar ishbilarmon va ustomon ekanligini.
Akbarali torgina xonaga ega bo‘lganiga shukronalar aytib yuravergan ekan. Ustomonlar bo‘lsa u qilishdi-bu qilishdi, kerakli odamlarni topishdi, ularning ko‘nglini ovlashdi, ishqilib, qisqa muddat ichida oilaviy yotoqxonadan uchtadan-to‘rttadan xonani xususiylashatirib, devorlar bilan o‘rab, ta’mirlab, binoyidaygina uy qilib olishdi. Shundaylardan bittasi umumiy oshxonani ham o‘ziniki qilib olib, darrov eshigini berkitib, bilyardxona qilib olgandan keyin Xolnisa ovqatni eni-bo‘yi bir yarim metrlik ayvonda, elektr plitada tayyorlaydigan bo‘ldi.
Akmal-ku, bir yumalab boshqacha odamga aylandi-qoldi. Ya’ni qisqa vaqt ichida o‘zi ishlagan tsexni o‘ziniki qilib oldi, bozorda yaxshi ketadigan eshik-romlar ishlab chiqara boshladi. Qarabsizki, ikki yil o‘tar-o‘tmay Akmalboy katta hovliga va gijinglab turgan xorij mashinasiga ega bo‘ldi.
Bularning bari er-xotinning ko‘z o‘ngida sodir bo‘lmoqdaydi.
Xullas, oxir-oqibat shunday kun yetib keldiki, ishsiz qolgan Akbarali noiloj bir paytlar o‘zi birga ishlagan tanishi Akmalning xususiy mebel fabrikasida oddiy ishchi bo‘lib ishlay boshladi.
Alam qilmaydimi? Qiladi, albatta. Ammo na iloj? Nari borsa burnini tishlar…
Ikki bola bilan bir xonali uyda yashashning azobi… Buni ayniqsa ayol kishi ko‘proq va chuqurroq his qilsa kerak.
Xolnisaga ham oson emas. Ayniqsa og‘zi shaloq Saltanatga o‘xshash qo‘shnilar bilan yashash. Axir Saltanat qop-qoragina, jussasi o‘zidan ikki barobar kichkina eri Toshtemirni burayverib-burayverib, oxiri qo‘shnisining ikki xonali uychasini ham sotib oldi va mana endi to‘rt xonali uyda maza qilib yashayapti. Xotin kishi esa maqtanishga o‘ch bo‘ladi. Ayniqsa bechorahol kun ko‘rayotgan hamjinsini ko‘rganda Saltanatga o‘xshaganlar o‘zlarini ushlab turolmaydilar. “Akangizni bir buragandim, – deya maqtanardi odatda Saltanat, – qosh-ko‘zingdan sadag‘a deb ikki xonali uyni to‘rt xonaga aylantirdilar. Endi xudo xohlasa yer olib, katta uchastka qurdirmoqchiman…”
Akbarali esa… uquvsizligini o‘ylab ezilgani-ezilgan. “Odamlar pulni qaerdan toparkin?..” deb o‘ylayverib ham adoyi tamom bo‘lgan… Buning ustiga to‘ng‘ichi Sherzodning yoshi oltiga qarab borayapti. Uning qo‘lini halollash kerak. To‘y uchun esa risoladagiday bo‘lmasa ham, hech bo‘lmasa ellik-oltmish odam sig‘adigan joy kerak. Bir xonali katalagiga esa beshta odam kirsa, oltinchisi tashqarida kutib turishi kerak bo‘ladi… Hozir maktabga olti yoshdan olishadi. Shoshilish kerak, shoshilish…
* * *
Bu dunyodagi har qanday yangilikni ayol zoti birinchi bo‘lib eshitadi. Bu haq gap.
Dilxiralikka boy kunlarning birida Xolnisa erini anchayin iljayib, ko‘zlari chaqnab, ko‘tarinki kayfiyatda qarshiladi.
Bunday shodumonlik bejiz bo‘lmasligiga allaqachonlardan boshlab aqli yetib qolgan Akbaralining yuragi orqasiga tortib ketdi. “Qarz ko‘targan, – degan xayolga bordi u dastlab. – Olgandayam yaxshigina olgan”.
Xolnisa eriga achchiq choy damlab bergach, hamon lab-lunjini yig‘ishtirib ololmagan ko‘yi suyunchi undirishga shoshildi:
– Eshitdik, dadasi, eshitdik.
– Nimani? – hushyor tortdi Akbarali.
– Shunday bozorning yonginasida yangi bank ochilibdi. Uy qurayotganlarga qarz berayotganmish.
Akbarali eslaganday bo‘ldi. Darhaqiqat, o‘sha joyda muhtasham bir bino qisqa muddatda qurilib, ishga tushgandi. Adashmasa, yonboshiga “Ipoteka bank” deb yozib qo‘yishgandi.
Akbarali darhol xotinining muddaosini tushundi. Shu sababli elburutdan uning olovini o‘chirib qo‘yish maqsadida ochig‘iga ko‘chdi:
– Davlatdan qarzdor bo‘lish yomon, xotin…
Ammo er gapini tugatolmadi.
Birdan ko‘zlari nafratdan chaqchayib, qovoq-tumshug‘i osilib ketgan Xolnisa o‘shqirib berdi:
– Butun dunyo qarz olib yashaydi, lekin oxirzamon bo‘lmaydi. Siz qarz olsangiz tamom!
Akbarali yana yotig‘i bilan tushuntirishga urindi. Xolnisa bobillab berdi:
– Tamom-vassalom! Davlatdanmi, tanishingizdanmi qarz olib, uchastka sotib oling. Bo‘lmasa bolalarimni yetaklab boraman-da, o‘zimni ko‘prikdan tashlayman!..
Xolnisa shu so‘zlarni aytayotgan mahal unga qarab turgan Akbarali cho‘chib ketdi. Illo, qarshisida to‘rt qarich oshiqcha joy ilinjida ezilaverib tamom bo‘lgan, qo‘yib bersa o‘zini ko‘prikdan tashlashdan ham toymaydigan ayol turardi!
Akbarali beixtiyor zavod yaqinidagi katta ko‘chada qurilgan yangi ko‘prikni, uning ostidan g‘izillab o‘tib turadigan mashinalarni eslab seskandi.
Yana yuragi simillab og‘rib ketdi.
Ammo buni xotiniga sezdirmadi.
* * *
Bu boshlanishi ekan.
Xolnisaning o‘y-fikrini yangi uy, yana deng, butun boshli hovli tashvishi egalladi-qo‘ydi.
Ayolning nazarida bankdagilar quchoq ochib muntazir turishibdi-yu, Akbarali shu tomonga qarab yursa bas, yugurib chiqib kutib olishadi.
Olinajak yoinki qurilajak hovlini deb ayol hammasiga ko‘ndi.
Avval sira unamay, “Qarz olib bo‘lsayam o‘zimiz alohida to‘y qilamiz, meni nomuslarga o‘ldirmang!” deya oyoq tiragan Xolnisa kutilmaganda muloyimgina bo‘lib, Sherzodning sunnat to‘yini qaynog‘asining bolalari to‘yiga qo‘shib yuborishga rozilik berdi.
Kichkinagina to‘y bo‘lib o‘tdi.
Ammo Xolnisa nolimadi.
Zero ayol yaqinda olinajak yoki qurilajak hovlisida o‘g‘ilchasining katta to‘yini barcha tanish-bilishlari, sobiq qo‘ni-qo‘shnilarining havasini va hasadini keltiradigan darajada ka-atta qilib o‘tkazish rejasini tuzib qo‘ygandi.
Juvon qarz olish lozimligini eslatib charchamasdi, Akbarali bo‘lsa turli-tuman bahonalar bilan bu kunni orqaga surardi!
Axiyri bo‘lmadi. Bir kuni tong sahardan erini uyg‘otgan Xolnisa unga sal uniqqan bo‘lsa-da, yaxshilab yuvilgan, ixlos bilan dazmollangan kostyum-shimini, oq ko‘ylak va bo‘yinbog‘ni tutarkan, ishonch bilan:
– Bugun boring! – dedi. – Tushimda ayon bo‘ldi. Qarz olib, ikki qavatli dang‘illama hovli quribmiz.
– Har joyning ham o‘z egalari bor, xotin, – yana yotig‘i bilan tushuntirishga urindi Akbarali. – Begonaga shuncha pulni berib yuboradigan ahmoq yo‘q. Qolaversa, foizi ham falon pul bo‘ladi…
– Qanaqa foiz? – hayron bo‘lib so‘radi Xolnisa.
Akbaraliga jon kirdi.
– Surishtirib ko‘rdim, xotin, – dedi u darhol. – Menam bekor yurganim yo‘q. Yillik foizining o‘zi o‘ttiz olti ekan.
– U nima degani? – battar ajablandi Xolnisa.
Akbarali sudxo‘rlikning mohiyati haqida bir oz tushuncha bergan bo‘ldi. Ammo do‘st-dushmanning ko‘zini kuydiradigan yangi dang‘illama uy ilinjida yurgan ayol bu izohlarni unchalik tushunmadi.
– Avvallari qarz ol-da, xotin ol, xotin yonga qoladi deyishardi, –dedi juvon qat’iyat bilan. – Endi bu maqol o‘zgargan. Endi qarz ol-da, uy sotib ol, uy yonga qoladi, qarzni bir amallab qaytarasan deyishadi.
Akbarali yana kuyib-pishib bir nimalarni tushuntirishga urindi. Befoyda. Xolnisa bir gapni to‘tiqushday takrorlayverdi:
– Odamlar olayapti-ku…
Oxiri jig‘ibiyroni chiqqan Akbarali yangi