Sahnadagi fohisha...



Dekabr oyining oxirgi kunlari Toshkent teatrida maxsus havo hukm surar edi. Qor shahar ko'chalarini oq gilam bilan qoplagan, lekin teatr ichida issiqlik, asabiylashgan ovozlar va tayyor bo'lmagan spektaklning og'irligi bor edi. 31-dekabr yaqinlashardi — premyera kechasi. Direktor har kuni qo'ng'iroq qilib, tahdid qilar, rejissor Baxtiyor esa truppa oldida o'zini yo'qotar, baqirar, aytardiki; bu hali teatr emas, bu sirk.

Baxtiyor qirq yoshda, o‘rta bo‘yli, qora sochli, nigohi doim izlanuvchan, tanqidiy boquvchi. U teatrda o‘n besh yil ishlagan, ko'p spektakllar qo'ygan, ammo bu galgisi yangi ish — klassik rus dramaturgiyasining zamonaviy talqini — uning karyerasidagi eng muhim loyiha edi. Agar u muvaffaqiyatsiz tugasa, Baxtiyor teatrdan ketishi kerak bo'lar edi.

Farida o'ttiz ikki yoshda, go'zal, taniqli aktrisa. Uning yuzida o‘zgacha turdagi nafosat borki, bu sahna yorug'ligida yanada chiroyli ko'rsatar edi. Uzun qora sochlari yelkalaridan to'kilib tushar, ko'zlari katta va ifodali, lablarida doim engil tabassum — lekin bu tabassum ostida sirlar yashirindek edi. Farida teatrda o'n yil ishlagan, ko'p rollar o'ynagan, lekin bu yangi rol — fohisha, qadimiy rus dramasining markaziy obrizi bo‘lib, uning uchun haqiqiy sinov edi.

Baxtiyor bu rolni unga berishdan oldin uzoq o'ylagan edi. Farida ajoyib aktrisa edi — lekin u har doim "to'g'ri", "nozik", "yaxshi qiz" rolida. Bu safar Baxtiyor boshqa narsa istardi. U Faridadan istedodini yashirin qirralarini chiqarishni talab qilar edi.

Dekabr oyining o'ttizinchi kuni — premyeradan bir kun oldin — mashg'ulot ayniqsa og'ir o'tardi. Truppa butunlay teatr zalida yig'ilib, yakuniy "o'tkazma" qilar edi. Baxtiyor o'rindiqda o'tirib, qo'llarini ko'ksida bog'lab, sahnani kuzatar. Uning yonida boshqa aktyor va aktrisa o'tirardi. Farida sahnada edi — uning roli fohisha Sonya bo‘lib, u sahnada mijoz bilan gaplashar edi.

Ammo Baxtiyor bu ijrodan norozi edi.

— To'xta! — u baqirdi. — Farida, to'xta!

Farida sahnada muzlab qoldi. Mijoz rolini o'ynaydigan aktyor ham to'xtadi.

— Nima? — Farida sahnadan pastga qaradi, uning ovozida ozgina asabiylik sezilardi.

Baxtiyor o'rnidan turdi va sahnaga chiqdi. U Faridaga yaqinlashdi, juda yaqindan, uning yuziga qarab turdi.

— Sen aktrisa bo'lmoqchimisan yoki ofitsiantka? — u sekin, ammo keskin so'radi.

Farida abadiy qichqirmoqchi bo'ldi, lekin Baxtiyor uni to'xtatdi:

— Sen fohishasan! Fohisha! Sen o'zingni sotasan! Sen erkaklarga tabassum qilasan, ularni o'zingga chorlaysan, sen ularga imkoniyat berasan! Ammo sen hozir nimani ko'rsatyapsan? "Yaxshi qiz"ni! Sen o'z istedodini yashirayapsan!

Farida yuzini qizarib ketdi. Truppa jimjit, barchasi kuzatar o‘tirar edi.

— Men... men harakat qilyapman, — dedi Farida, uning ovozi bir oz titrardi.

— Harakat qilyapsan?! — Baxtiyor kulib yubordi, bu kulguda istehzo sezilib turardi. — Sen o'zingni himoya qilyapsan! Sen fohisha bo'lishdan qo'rqyapsan! Sen bu rolga kirishdan qo'rqyapsan!

— Men qo'rqmayapman! — Farida g'azab bilan javob berdi.

— Unda menga ko'rsat! — Baxtiyor baqirdi. — Hozir, mana bu yerda, butun truppa oldida! Ko'rsat menga... sen fohishassan!

Farida nafasini to'xtatdi, ro‘ldagi obriz bo‘lsada hadeb foxishaga qiyoslanishi yuragiga og‘ir botdi. Farida tuyg‘ularini his qilib turgan truppa ham jimjit kuzatar edi. Baxtiyor ham unga talabchan qarab turardi.

— Yur mana bu yerga, — Baxtiyor mijoz rolini o'ynaydigan aktyorga qarab, uni sahnadan haydab yubordi. — Sen ket. Men o'zim mijoz bo'laman.

Aktyor sahnadan tushdi. Endi sahnada faqat Baxtiyor va Farida qoldi — butun teatr zali ularni kuzatar edi.

— Qani boshla, — Baxtiyor buyurdi. — Men mijozman. Sen fohishasan. Meni o'zingga jalb qilib, o'zingni sot.

Farida nafas oldi. Uning qalbi oo‘rir, yuragj tez urar edi. U sekin Baxtiyorga yaqinlashdi, unga qaradi, tabassum qildi — lekin bu tabassum hali ham "aktrisa" tabassumi edi.

Baxtiyor boshini chayqadi.

— Yo'q. Bunday emas. Sen hali ham istedodini yashiryapsan. — U yaqinlashdi, juda yaqin, ularning yuzlari bir-biriga deyarli tegib turardi. — Sen nima uchun qo'rqyapsan? Sen aktrisa bo'lmoqchisan, lekin sen yashirinyapsan. Nega?

Farida javob bermadi. Uning ko'zlari Baxtiyorning ko'zlariga qadalib qolgancha, namlana boshladi.

— Nega? — Baxtiyor takrorladi, uning ovozi pasdroq, ammo keskin bo'ldi. — Sen uyatyapsanmi? Sen o'zingdan uyatyapsanmi?

Farida lablarini tishlab, yengil yutinib oldi.

— Xa... xullas, uyalaman, — u pichirladi.

— Nega? — Baxtiyor uning yuziga qaradi. — Sen ayolsan. Sen go'zalsan. Sen yetuk aktrisa bo'lmoqchisan. Ammo sen o'z tanangdan, istedodingdan uyatyapsan. Nega Farida?

Farida hech narsa demadi. Uning ko'zlarida yoshlar siza boshladi.

— Men bilaman nega, — Baxtiyor sekin dedi, lekin uning ovozi butun teatr zalida eshitilardi. — Chunki sen doim "yaxshi qiz" bo'lding. Sen doim "poklik" ramzi bo'lding. Sen murakkab ro‘llardan qochding, bir xil qolibga tushib olding, hech qachon o'zingning ichingdagi o'sha istedodingni lko'rsatmading, o'sha talantingni doyim bo‘g‘ib yashirding... O‘ylaysanki fohishani o‘ynasang, jamiyat seni fohishaga o'xshatadi deb.

Truppa jimjit edi. Farida yig'layotgan edi, lekin u ovoz chiqarmadi.

— Ammo sen bilmaysan, — Baxtiyor davom etdi, — sahnada fohisha bo'lish — bu erkinlik. Bu teatr, bu sahna, har bir hujayra bilan bu ro‘lni qabul qilish... Bu aslo ko‘chada o'zingni sotish emas — bu sahnada o'zingni ko'rsatish... Sen jamiyat va sahnani ajrata olmaysanmi, buni ro‘lni o‘ynay olmaysan, chunki sen hali ham o'zingdan qo'rqyapsan.

U orqaga chekinadi.

— Hammaga rahmat. Bugun mashg'ulot tugadi. Farida, sen mening kabinetimga kir, bizga gaplashib olishimiz kerak.

***

Baxtiyor kabineti teatrning ikkinchi qavatida, yo'lak oxirida edi. Kichik xona, kitob javonlari, stol, ikkita o'rindiq. Oynadan qor yog'ayotgan ko'cha ko'rinardi.

Farida eshikni taqillatdi va ichkariga kirdi. Uning ko'zlari qizarib ketgan, sochlari bir oz tarqoq edi. U o'zini bo'shashtirishga harakat qilardi, lekin uning ichida hali ham o'sha sahnadagi his — uyat, g'azab, qo'rquv, yashamoqda edi.

Baxtiyor stol yonida turar, sharobdan bir qadah to'ldirib qo'yar ekan.

— Eshikni yop, — deb buyurdi, unga qaramay.

Farida eshikni yopdi va boshini quyo solgancha, unga qarab turdi.

Baxtiyor sharobni unga uzatdi.

— Uzum sharbati, Ich asablarga kerakli malham...

Farida rosdan sharbat deb o‘yladi chog‘i uni oddiy qabul qildi, bir yudumda ichdi. Sharob issiq, achchiq tamli edi. Uning ko‘zlari kengayib, nafasi tiqildi. U bir lahza jahil ustida baqirib bermoqchi bo‘ldi, lekin vujudi yot unsurga andarmon bo‘lib, asab siqilishi zumda yo‘qoldi. Farida, g‘ayritabiy sokinlik bilan yana degandek, qadahni uzatdi.
Baxtiyor yana qadahni to‘ldirdi, bu gal o'ziga ham quydi va ichdi. So‘ng, sharob ho‘playotgan Faridaga qaradi. O‘zi asli, sahnada aytolmagan so‘zlarini aytib dakki bermoqnj niyat qilgandi, ammo shunday tarbiyali ayolni